Kościół na Skałce

Kościół Św. Stanisława na Skałce stoi nad Wisłą niedaleko wzgórza wawelskiego na jurajskich skałach, które w obecnych czasach wznoszą się nad okolicę zaledwie o kilka metrów. Jest to budowla barokowa z dwoma wieżami. Wcześniej w tym miejscu stał kościół gotycki, a przedtem romański.

Z pierwszym, romańskim budynkiem, który był maleńką kamienną owalną budowlą, związana jest legenda o męczeństwie św. Stanisława straconym przez króla Bolesława Śmiałego za zdradę państwa.
Król po wyroku musiał opuścić kraj, a w wiele lat później, gdy przyczyny egzekucji zostały zapominane, kościół wykorzystał śmierć biskupa Stanisława ze Szczepanowa, aby stworzyć legendę o jego męczeńskiej śmierci, a nawet kanonizował biskupa. Doprowadził również do tego, że następni królowie przed koronacją musieli dokonywać aktu ekspiacji w postaci pieszej pielgrzymki pokutnej do grobu Św. Stanisława.

Jan Długosz sprowadził do Polski paulinów, którzy osiedlili się na Skałce, gdzie w XIVw powstał gotycki kościół na miejscu romańskiej budowli. Paulini zdobyli w Polsce popularność dopiero po obronie klasztoru w Częstochowie podczas potopu szwedzkiego. Wtedy też ożywił się klasztor paulinów na Skałce. Zakon paulinów stał się zakonem szlacheckim, do którego masowo wstępowali synowie szlacheccy. Wtedy też kościół znowu przebudowano w stylu barokowym.

Kościół na Skałce otoczony jest klasztornymi ogrodami. Przed kościołem znajduje się dziedziniec, na który wchodzi się przez wielką, kutą bramę od strony kościoła św. Katarzyny, zdobioną insygniami biskupimi, mieczami i orłami. Po prawej stronie dziedzińca umieszczona jest wyłożona kamieniem kwadratowa sadzawka, ozdobiona barokowymi rzeźbami i ujęta w czterech narożnikach obeliskami.

W podziemiach kościoła znajduje się krypta z Grobami Zasłużonych. Inicjatorem owego panteonu był prof. Józef Łepkowski po odkryciu tu grobu Jana Długosza. Dziś w krypcie spoczywają obok Jana Długosza artyści: Wincenty Pol, Lucjan Siemieński, Józef Ignacy Kraszewski, Teofil Lenartowicz, Adam Asnyk, Henryk Siemiradzki, Stanisław Wyspiański, Jacek Malczewski, Karol Szymanowski, Ludwik Solski i astronom Tadeusz Banachiewicz.

Wewnątrz kościoła panuje wystój barokowy, dość skromny w porównaniu z kościołem św. Anny. Ostatni ołtarz w lewej nawie jest poświęcony św. Stanisławowi. Na głównej ścianie nawy wisi obraz przedstawiający wniebowstąpienie męczennika.