Zamek w Wiśniczu

Na terenie wsi Stary Wiśnicz, niedaleko miasta Nowy Wiśnicz, nad rzeką Leksandrówką stoi zamek, który bezsprzecznie należy do grona najpiękniejszych i największych warowni w Małopolsce, a może nawet i w całym kraju. Wzniesiony został w drugiej połowie XIV wieku przez Jana Kmitę. Na początku składał się z jednej wieży otoczonej palisadą. Pierwsza wzmianka o warowni w dokumentach pochodzi z 1397 roku.

Syn Jana, Piotr Kmita rozbudował znacznie zamek w czteroskrzydłową budowlę z trzema basztami i otoczył całość murem. Potomek Kmitów, marszałek wielki koronny i wojewoda krakowski, również imieniem Piotr, w pierwszej połowie XVI wieku znacznie powiększył rezydencję. Budynek uzyskał dodatkową kondygnację i dwie ryzalitowe wieże, a także renesansowe zdobienia, wytworne wyposażenie wnętrz oraz park w stylu włoskim.

W 1553 roku Piotr Kmita zmarł nie doczekawszy się potomka. Dlatego posiadłość odziedziczyła rodzina Barzich. Czterdzieści lat później Wiśnicz sprzedano Sebastianowi Lubomirskiemu herbu Drużyna. Po nim w 1613 roku majątek przeszedł na Stanisława Lubomirskiego, który przebudował zamek w stylu barokowym. Prace zaczęły się w 1615 roku i kierował nimi znany ówcześnie architekt Andrea Spezza.

Budowla uzyskała wtedy barokową bramę wjazdową, kaplice, lodżię na dziedzińcu oraz niski budynek kuchenny nazywany Kmitówką. Wieże narożne podwyższono a całość otoczono fortyfikacjami ułożonymi na planie pięcioboku. Barokowe wnętrza ozdobione zostały stiukowymi dekoracjami Jana Falconiego oraz malowidłami Stanisława Kosteckiego i Mateusza Ingermana. Zamek mieścił duży zbiór biblioteczny oraz obrazy Rafaela, Durera czy Tycjana.

Lubomirski założył w 1616 roku miasto Nowy Wiśnicz. Dawny Wiśnicz od tamtego czasu nazywany jest Starym Wiśniczem. W 1631 roku magnat ufundował z kolei klasztor karmelitów bosych, który wraz z zamkiem miał stanowić sprzężony układ obronny. W 1649 roku nowym właścicielem został Aleksander Michał Lubomirski.

Podczas potopu szwedzkiego w trakcie swojej ucieczki na Śląsk gościem rezydencji był król Jan Kazimierz. W 1655 roku Szwedzi zajęli Wiśnicz bez obrony. Spora załoga warowni (600 żołnierzy, 80 armat, zapasy żywności wystarczające na 3 lata) poddała się prawdopodobnie z powodu braku przywódcy, który w tamtym czasie przebywał gdzie indziej. Szwedzi zniszczyli zamek oraz złupili niemal całą jego zawartość. W rok później pułkownik Gabriel Wojniłłowicz odbił Wiśnicz z rąk Szwedów. Od 1660 roku rozpoczęto odbudowę rezydencji.

Zamek przechodził następnie w ręce Sanguszków, ponownie Lubomirskich, Potockich, Zamoyskich i Straszewskich. W 1783 roku pobliski klasztor został zamieniony przez zaborców w sąd i więzienie. W 1831 roku wybuchł pożar, który doszczętnie zniszczył posiadłość.

W 1901 roku majątek powrócił w ręce Lubomirskich. W 1928 roku rozpoczęto renowację zamku. Pracami miał kierować Adolf Szyszko-Bohusz. Projekt został przerwany przez wojnę. W 1949 roku wznowiono prace rekonstrukcyjne pod kierunkiem Alfreda Majewskiego. W 1991 roku posiadłość zwrócono Lubomirskim. Jednakże w wyniku sporów prawnych w 2009 roku zamek ostatecznie stał się własnością gminy Nowy Wiśnicz. Zarządza nim Muzeum Ziemi Wiśnickiej.

Z warownią związane są dwie legendy. Jedna mówi o jeńcach tureckich pracujących przy przebudowie. Według podania próbowali oni uciec na skonstruowanych przez siebie skrzydłach. Jednak każdy z nich spadł na ziemię, a w miejscach gdzie zginęli stawiano kamienne kolumny, które stoją tu do dziś.

Druga legenda jest o rzekomym otruciu Barbary Radziwiłłówny, małżonki króla Zygmunta Augusta, którego miał rzekomo dokonać Piotr Kmita. Był on bowiem zwolennikiem królowej Bony, a ta nienawidziła Barbary. Podobno do dziś po zamku błąka się duch w kobiecej postaci.

Warownia zbudowana jest na planie czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem. W każdym narożu budowli mieści się wieża. Po stronie północno-wschodnie znajduje się kaplica z kryptą grobową Lubomirskich, a po południowo-wschodniej wyżej wspomniana Kmitówka. Na drugim piętrze, przy Sali Rycerskiej umiejscowiono galerię widokową. Budynek otoczony jest fortyfikacjami bastionowymi z barokową bramą wjazdową.

Wnętrza mieszczą sarkofag Lubomirskiego, zabytkowe meble, porcelanę, kielichy, srebra, gobeliny, kopie obrazów z sali balowej, makiety innych polskich zamków, fotografie starych ruin zamku oraz prace uczniów pobliskiego liceum plastycznego. Na dziedzińcu obok studni głębokiej na 36 metrów, ustawiono kilka armat. Znaną ciekawostką jest akustyka jednej z komnat. Stojąc w jednym jej kącie można usłyszeć nawet ciche szepty z drugiego końca.